جانمایی ایستگاه‌های خطوط درون شهری

بطورکلی سیستم‌های حمل و نقل به چهار دسته هوایی، جاده‌ای، ریلی و دریایی تقسیم می‌شوند که برای دسترسی به هر یک از این سیستم‌ها مسافران باید خود را به فرودگاه‌ها، پایانه‌ها، ایستگاه‌های راه‌آهن و بنادر و اسکله‌ها برسانند. بنابراین اولین مولفه‌ای که در انتخاب یک سیستم حمل و نقل تاثیر به‌سزایی خواهد داشت بحث دسترسی به آن سیستم خواهد بود. به همین دلیل است که نقش مهم جانمایی در هر سیستم حمل و نقل بسیار حایز اهمیت است. سیستم حمل ونقل ریلی به دلیل مزایای فراوان مانند مصرف انرژی کمتر، ایمنی بالا، حمل انبوه بار و مسافر، سازگاری با محیط زیست و اشغال فضای کمتر از جایگاهی ویژه در صنعت حمل و نقل برخوردار می‌باشد.

در راه آهن شهری هر یک از سر بخش ناوگان، زیر بنا و بهره‌برداری و مدیریت در جذب ترافیک نقش عمده‌ای ایفا می‌کنند. ولی آنچه که در نگاه اول بیشتر حایز اهمیت است، جانمایی ایستگاه، ساختمان ایستگاه و کیفیت خدمات ارائه شده در آن می‌باشد که منجر به جذب ترافیک بیشتر و در نتیجه درآمدزایی و رونق بیشتر این صنعت خواهد بود .

الف) جانمایی ایستگاه کلی‌ترین مسایلی که در بحث جانمایی ایستگاه باید مدنظر قرار گیرد عبارت است از:

 1- مطالعات زمین شناسی و توپوگرافی منطقه

2- بحث تملک زمین برای ساخت ایستگاه و هزینه تملک

3- قابلیت توسعه خطوط و تأسیسات موجود در ایستگاه

4- سهولت در اجرای طرح

5- نحوه دسترسی به محل ایستگاه (دسترسی آسان، سریع، ارزان و ایمن)

6- نزدیکی به مراکز پرحجم تجاری، اداری، اماکن پرتردد، پایانه‌ها، فرودگاه‌ها، و...

7- عدم ایجاد ترافیک در خیابان‌های مجاور ب) ساختمان ایستگاه ساختمان ایستگاه به مقدار زیادی به نوع سیستم حمل و نقل شهری (مترو، تراموا، قطار سبک شهری) بستگی دارد. که در هر یک از انواع ایستگاه استفاده از نقشه‌های تیپ هزینه‌های مطالعاتی را بسیار کاهش می‌دهد.

1- ایستگاه‌های تراموا به علت ساده بودن سیستم تراموا و مختلط بودن آن با ترافیک شهری، ایستگاه‌های آن نیز بسیار ساده و مشابه ایستگاه‌های اتوبوس می‌باشد.

2- ایستگاه‌های قطار سبک شهری LRT بسته به طرح می‌توانند رو‌زمینی، بالای سطح زمین و یا زیر‌زمینی باشند. به طور کلی از ویژگی‌های ایستگاه‌های LRT می توان به سادگی و فشردگی فضاها و سکوهای کوتاه (به علت کوتاه بودن قطارهای سبک شهری) اشاره کرد.

3- ایستگاه‌های مترو - از لحاظ ساختمانی به‌علت جریان‌های سنگین مسافران، نیاز به ورودی‌ها و خروجی‌های مناسب وجود دارد.

به‌علت فاصله زمانی کوتاه تردد قطار در ایستگاه‌ها، نیاز به سالن‌های انتظار مجزا یا امکانات برای استراحت مسافران نخواهد بود. - البته به غیر از ساختمان ایستگاه، معماری، نما، و طراحی داخلی ساختمان ایستگاه نیز در جذب مسافران نقش به‌سزایی دارد.

ج) خدمات ارائه شده خدمات و تسهیلات ارائه شده در ایستگاه باید متناسب با منطقه ایستگاه، نوع مسافران و مقدار ترافیک در آن محل باشد. در ادامه این مقاله ایستگاه صادقیه به عنوان نمونه بررسی خواهد شد. متروی تهران به عنوان یک وسیله حمل و نقل سریع، مطمئن و دقیق، تاثیر قابل‌ملاحظه‌ای بر ساختار و عملکرد شهر در ابعاد مختلف، نظام فعالیتی و کاربری‌ها را در محدوده‌ای مشخص تحت تاثیر خود قرار خواهد داد. این تاثیر به ویژه در محدوده پیرامون ایستگاه‌ها محسوس بوده و با گذشت زمان هدایتگاه، میدان جاذبه‌ای را ایجاد می‌کند که حول خود ترکیبی از کاربری‌ها را متناسب با موقع و موضع خود در شهر و منطقه شهری ایجاد می‌کند. بر این اساس محدوده پیرامون ایستگاه‌های مترو را از شروع عملیات اجرایی می‌توان به نوعی منطقه گذار تلقی کرد که در فازهای زمانی متفاوت تغییر کاربری و تراکم می‌دهد. در این صورت شناسایی وضع موجود کاربری، ساخت و بافت و تراکم محدوده پیرامون ایستگاه‌ها و تشخیص فرصت‌ها و قابلیت‌ها جهت ساماندهی و برنامه ریزی آنچه که به هر حال روی خواهد داد ضروری و اجتناب ناپذیر است. مجموعه حاضر در یک زمان کوتاه و با حجم کاری فشرده سعی بر آن داشته است تا پس از برداشت و تحلیل کلی وضع موجود کاربری، موقعیت، تراکم، مالکیت و ارزش زمین، قابلیت‌ها و فرصت‌های سرمایه‌گذاری در اراضی محدوده حوزه نفوذ موثر ایستگاه‌ها را به طور مقدماتی شناسایی و معرفی نماید.

ایستگاه صادقیه «موقعیت و دسترسی ایستگاه» ایستگاه صادقیه غربی‌ترین ایستگاه خط 2 متروی تهران است که محل تلاقی خط 2 و 5 نیز می‌باشد. ایستگاه صادقیه در نیمه غربی شهر تهران و در محدوده شهرداری منطقه 5 واقع شده است. شبکه‌ای از بزرگراه‌ها و شریان‌های اصلی ارتباطی، دسترسی سریع و مطلوبی را به این ایستگاه فراهم آورده است. بزرگراه‌های محمد‌علی‌جناح، آزاد‌راه تهران کرج، بزرگراه شیخ فضل الله نوری، خیابان ستارخان، خیابان شهید باقری و مجموعه‌ای از راه‌های ارتباطی دیگر، این ایستگاه را به عنوان یک گره و مرکز اصلی ورود و خروج به شهر تهران تبدیل کرده است. پایانه اتوبوس جنب ایستگاه صادقیه، با 13 خط اتوبوس، کامل‌ترین شبکه حمل و نقل عمومی (مترو + اتوبوس) را جهت تسهیل در رفت و آمد و جابجایی مسافرین ایجاد کرده است که محدوده وسیعی از شهر تهران را پوشش می‌دهد.

«مشخصات عمومی ایستگاه» ایستگاه متروی صادقیه (تهران) دارای یک ورودی- خروجی واقع در خیابان سازمان آب در شمال غربی تقاطع بزرگراه تهران- کرج و محمد علی جناح می‌باشد. طول و عرض ایستگاه متروی صادقیه به ترتیب 300 متر و 32 متر می‌باشد. که تقریبا دو برابر ایستگاه‌های دیگر متروی تهران می‌باشد. همچنین این ایستگاه 33812 متر مربع مسافت دارد. «حوزه نفوذ و کاربری غالب» حوزه نفوذ (شعاع دسترسی مستقیم) به ایستگاه صادقیه در شعاع 200 متر از ورودی ایستگاه منطبق بر اراضی و قطعات بلافصل ایستگاه می‌باشد. شعاع عملکرد ایستگاه صادقیه از شمال تا فلکه دوم صادقیه و قطعات مسکونی بر خیابان شهید باقری، از جنوب تا بزرگراه تهران- کرج و از شرق تا بلوک‌های مسکونی واقع در بین بلوار صادقیه و بزرگراه محمد‌علی جناح امتداد می‌یابد. کاربرد غالب در محدوده فوق‌الذکر مسکونی می‌باشد.

موقعیت خاص در این ایستگاه به دلیل محل تلاقی 2 خط مترو و مرکز ورود و خروج به شهر تهران، این محدوده را به عنوان یک کانون و گره عمده فعالیت و تجمع در منطقه تبدیل کرده است. «عناصر شاخص و مشخصات ابنیه» ایستگاه پارک سوار صادقیه، مرکز خرید صادقیه، مرکز روانپزشکی آزادی و پارک اقاقیا از جمله عناصر شاخص و اصلی کاربری پیرامون ایستگاه متروی صادقیه می‌باشد. تراکم غالب ساختمانی در محدوده بلافصل پیرامون ایستگاه به‌‌ویژه درموردقطعات مسکونی 4 طبقه می‌باشد. کیفیت عمومی غالب ابنیه در پیرامون ایستگاه نیز موقتی و در برخی بلوک‌ها نوساز می‌باشد. تمایل به نوسازی و ساخت و ساز در این ناحیه بالا می‌باشد. «مالکیت و ارزش زمین و املاک محدوده» مالکیت غالب (حدود 60 درصد) از اراضی و املاک واقع در حوزه نفوذ موثر ایستگاه صادقیه خصوصی می‌باشد. مابقی اراضی دارای مالکیت عمومی (دولتی) و همچنین اراضی در اختیار شرکت مترو می‌باشد.

ارزش کلی اراضی در محدوده پیرامون ایستگاه صادقیه بدین‌گونه بوده است که هر مترمربع ابنیه کلنگی به‌طور متوسط 550 هزار تومان و هر متر مربع زمین نیز به‌طور متوسط 550 تا 600 هزار تومان بسته به موقعیت زمین متغیر می‌باشد. «فرصت‌ها و پتانسیل‌های موجود» این محدوده پتانسیل و مزیت مناسبی جهت تبدیل و تغییر کاربری و به ویژه جهت فعالیت‌های مسکونی و تجاری را داراست.

با تشکر از شرکت مهندسین مشاور پرداراز

منابع: طراحی ایستگاه راه‌آهن (تالیف دکتر نصر آزادانی عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت ) شرکت مهندسین مشاور پرداراز

مریم ایزدی‌فر دانشجوی خط و سازه‌های ریلی دانشکده مهندسی راه‌آهن - دانشگاه علم و صنعت