کلیات PSM:
بر اساس گزارشهای منتشر شده توسط مؤسسات و مراکز معتبر از جمله سازمان ایمنی و بهداشت شغلی آمریکا، انجمن بین المللی تولیدکنندگان نفت و گاز (IOGP) و تجربیات کسب شده از حوادث عمده در شرکتهای بزرگ نفت و گاز، این واقعیت بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است که رویکردهای متعارف HSE به خصوص ایمنی فردی، به تنهایی قادر به ایجاد سطحی مناسب از ایمنی در این صنایع پرمخاطره نیست، و علاوه بر اقدامات متعارف HSE یک رویکرد سیستماتیک ایمنی فرآیندی مورد نیاز است. به منظور رفع این نیاز، نهادهای دولتی مانند OSHA و EPA و همچنین نهادهای غیر دولتی از جمله CCPS و IOGP اقدام به طراحی سیستمی جامع تحت عنوان «مدیریت ایمنی فرآیند (PSM: Process Safety Management)» نمودند، که مدلهای پیشنهادی CCPS و OSHA در این میان بیشترین کاربرد را دارند. با وجود اختلافاتی جزئی، اغلب نسخه‌های PSM بر رعایت و اجرای یک سری از اصول یکسان در قالب یک نظام مدیریتی متمرکز، تاکید دارند. در کنار نگاه فنی و توجه به تأسیسات و تجهیزات، PSM نیز مانند هر سیستم مدیریتی دیگر، انسان محور است. بدین معنی که تغییر نگرش، رفتار، فرهنگ کاری و سازمانی اساسی‌ترین گام در جهت رسیدن به بالاترین سطوح ایمنی به شمار میرود. مواجهه با رویدادهای ایمنی فرایندی دو گام پیشگیرانه (Preventive) و کاهش خسارات (Mitigative) را میطلبد. سطح توجهات یک سازمان به رویکردهای پیشگیرانه به منظور کاهش احتمال وقوع انواع رویدادهای ایمنی فرایندی بلوغ آن مجموعه را در اهتمام به موضوع مدیریت ایمنی فرایند (PSM) نشان میدهد. در حقیقت استقرار مدیریت ایمنی فرایند (PSM)، روشی برای پیشگیری حداکثری به منظور کاهش احتمال وقوع حوادث عمده فرایندی در صنعت است. این روش در واقع بر پایه‌ی ایجاد تفکر مدیریت ایمنی و همچنین فرهنگ‌سازی ایمنی در بین کارکنان، مدیران و به طور کلی افراد مشغول در صنعت است.
نظر به اهمیت این موضوع و با توجه به نیاز روزافزون در ارتقاء جایگاه ایمنی فرایند در صنایع فرایندی وجود یک کلان سیستم مدیریتی جهت ارتقا نگرشها و پایش و ارزیابی نحوه عملکرد واحدها از دیدگاه ایمنی فرایند، امری ضروری و لازم الاجرا است. در بهمن ماه ۱۴۰۲ «راهنمای استقرار مدیریت ایمنی فرایند در صنعت نفت» توسط وزیر محترم به شرکتهای زیر مجموعه وزارت نفت ابلاغ گردیده است که اهمیت این مسئله را دوچندان می‌سازد.
تاریخچه و چهارچوب PSM:
در سال ۱۹۹۰ سازمان ایمنی و بهداشت شغلی آمریکا (OSHA)، استاندارد "مدیریت ایمنی فرایند مواد شیمیایی مخاطره‌آمیز" را با کد ۱۹۱۰.۱۱۹ ۲۹ CFR منتشر کرد. این استاندارد دربردارنده الزامات مربوط به مدیریت مخاطرات مرتبط با فرایندهایی است که از مواد شیمیایی مخاطره‌آمیز استفاده می‌کنند، تا بدین وسیله یک محیط کاری سالم و ایمن را تضمین نماید. پس از آن مدل مدیریت ایمنی فرایند OSHA با ۱۴ المان و با محوریت اساسی عملکرد انسانها مطابق سندهای OSHA ۳۱۳۲ و OSHA ۳۱۳۳ به صنایع فرایندی ابلاغ شد. در جدول ۱ المانهای موجود در مدل مدیریت ایمنی فرایندی OSHA نشان داده شده است.
جدول ۱: المانهای مدیریت ایمنی فرایند بر اساس مدل OSHA
| المان |
| مشارکت کارکنان (Employees Participation) |
| تبادل اسرار (Trade Secrets) |
| آموزش (Training) |
| اطلاعات ایمنی فرآیند (Process Safety Information) |
| ارزیابی مخاطرات فرآیندی (Process Hazard Analysis) |
| پیمانکاران (Contractors) |
| دستورالعمل‌ها و رویه‌های عملیاتی (Operating Procedure) |
| یکپارچگی/نقص‌ناپذیری مکانیکی (Mechanical Integrity) |
| مدیریت تغییر (Management Of Changes) |
| ایمنی پیش راه‌اندازی (Pre-Start Up Safety review) |
| صدور پروانه کار (Permit To Work) |
| آمادگی برای شرایط اضطراری (Emergency Preparedness) |
| تجزیه و تحلیل رویداد (Incident Investigation) |
| ممیزی‌ها (Surveys & Audits) |
حدود پانزده سال بعد از انتشار مدل PSM توسط سازمان OSHA در اوایل سال ۲۰۰۷ میلادی، "مرکز ایمنی فرایندهای شیمیایی آمریکا (CCPS)" بر مبنای تجربیات اجرای این سیستم در صنایع فرایندی، مدل هوشمندتری را به نام خود و با محوریت ریسک، با عنوان اختصاری RBPSM[۱] ارائه نمود. این مرکز توسط مؤسسه مهندسین شیمی آمریکا (AIChE) در سال ۱۹۸۵ پس از حوادث بزرگ شیمیایی در مکزیکو سیتی، مکزیک و بوپال هند ایجاد شد، که هدف آن توسعه و انتشار اطلاعات فنی برای استفاده در پیشگیری از حوادث شیمیایی بزرگ است و محصول اصلی فعالیت‌های CCPS، مجموعهای از دستورالعملهای مناسب جهت اجرای یک سیستم مدیریت ریسک و ایمنی فرآیند است. CCPS برای ارتقای تعالی مدیریت ایمنی فرآیند و بهبود مستمر در صنایع فرآیندی، مدل مدیریت ایمنی فرآیند مبتنی بر ریسک را به عنوان چارچوبی برای نسل بعدی مدیریت ایمنی فرآیند ایجاد کرده است. این مدل برای استقرار مدیریت ایمنی فرایند براساس مدل اولیه سازمان ایمنی و بهداشت شغلی آمریکا طراحی شده که در آن تجارب آموخته شده از حوادث صنعتی بزرگ آورده شده است. یکی از مزایای این مدل، پیوستگی آن با سیستم مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط زیست موجود و حوزههای فنی و اقتصادی مرتبط با آن در یک مجتمع است. مدل مدیریت ایمنی فرایند مبتنی بر ریسک ابتدا سطوح مختلف مخاطرات و ریسک‌های موجود در صنایع فرایندی را در نظر گرفته و سپس منابع بیشتری را بر روی ریسکها و مخاطرات مهمتر متمرکز می‌کند. به کمک این مدل، برنامه‌ریزی تخصیص منابع و هزینه‌ها بهینه می‌گردد. همچنین کلیه بخش‌ها و واحدهای سازمان از اجرای برنامه‌های مدیریت ایمنی فرایند سود خواهند برد. دستاوردهای حاصل از اجرای این سیستم به شرح زیر است:
- تغییر رویکرد کنترل حوادث مبتنی بر تطابق بر قوانین و استانداردها به استراتژی مبتنی بر ریسک
- ارتقاء سطح اثرپذیری سیستمهای مدیریتی
- یکپارچه نمودن سیستمهای ایمنی فرایند با دیگر سیستمهای مدیریتی سازمان
- متمرکز کردن منابع و هزینه‌ها بر روی فعالیت‌ها و سیستمهای دارای ریسک بالا و در نتیجه کاهش بهینه هزینه‌ها
- بهره‌وری عملیاتی با کاهش توقف‌های ناخواسته در اثر سوانح
- تقویت آمادگی برای شرایط اضطراری
- و...
مدل ارائه شده توسط CCPS برای PSM یک مدل مبتنی بر ریسک است، که از ۴ رکن[۲] و ۲۰ المان[۳] مطابق جدول ۲ تشکیل شده است. تعهد به ایمنی فرآیند[۴]، درک مخاطرات و ریسک[۵]، مدیریت ریسک[۶] و یادگیری از تجربه‌ها[۷] از ارکان این مدل هستند. اصلیترین هدف این مدل، ارتقاء سطح فرهنگ ایمنی در بین کلیه سطوح سازمانی از طریق مشارکت فنی و مدیریتی آن‌ها، توجه ریسک محور به مخاطرات به خصوص مخاطرات فرآیندی و کاهش هزینه‌های توقف تولید و خرابی تجهیزات است. همچنین، در این مدل، المان بسیار مهم فرهنگ ایمنی، به صورت مستقل وجود دارد که نشان دهنده میزان اهمیتی است که این نظام فکری، برای فرهنگ ایمنی موجود در یک شرکت قائل شده است.
جدول ۲: المانهای مدیریت ایمنی فرایند بر اساس مدل CCPS
| رکن |
المان |
تعهد به ایمنی فرایند
Commitment to Process Safety |
فرهنگ ایمنی فرآیند (Process Safety Culture) |
| تطابق با استانداردها (Compliance with Standard) |
| صلاحیت ایمنی فرآیندی (Process Safety Competency) |
| مشارکت کارکنان (Work Force Involvement) |
| تعامل با ذی‌نفعان (Stakeholder Outreach) |
درک مخاطرات و ریسکها
Understand Hazards and Risks |
مدیریت دانش فرایند (Process Knowledge Management) |
| شناسایی مخاطرات و آنالیز ریسک (Hazard Identification and Risk Analysis) |
مدیریت ریسک
Manage Risk |
پیمانکاران (Contractors) |
| رویه‌کاری عملیاتی (Operating Procedure) |
| راهکارهای کار ایمن (Safe Work Practices) |
| یکپارچگی دارایی و اطمینان‌پذیری(Asset Integrity and Reliability) |
| مدیریت پیمانکاران (Contractor Management) |
| آموزش و ارزیابی عملکرد (Training and Performance Assurance) |
| مدیریت تغییر (Management Of Change) |
| آمادگی عملیاتی (Operational Readiness) |
| راهبری عملیات (Conduct of Operations) |
| مدیریت شرایط اضطراری (Emergency Management) |
درس‌آموزی از تجارب
Learn from Experience |
تجزیه و تحلیل رویداد (Incident Investigation) |
| شاخص‌های عملکردی (Measurement and Metrics) |
| ممیزی (Auditing) |
به طور کلی مدل RBPSM در ذکر جزئیات، شرح و توضیح هر المان با OSHA از برتری نسبی برخوردار است. با وجود این، پیشتوانه رگولاتوری در ایالات متحده، سادگی پیاده‌سازی و نیاز به منابع کمتر از مزایای نسبی مدل OSHA در مقایسه با RBPSM است. لیکن در جمع‌بندی می‌توان اظهار داشت که استقرار RBPSM منجر به افزایش سطح خبرگی در حوزه ایمنی فرایند در مجموعه می‌گردد، همچنین در سال ۱۴۰۲ «راهنمای استقرار سیستم مدیریت ایمنی فرایند در صنعت نفت» توسط وزارت نفت ابلاغ گردیده است که در این ابلاغیه مدل الگو CCPS RBPSM است.
شکل: ارکان و المانهای مدل CCPS RBPSM
Risk Based Process Safety Management
Commitment to Process Safety
Understanding Hazards and Risks
|
.png)
